વિવિધ પ્રકારની આયુર્વેદિક ઔષધો અને ઔષધીય વનસ્પતી વિશેની માહિતી

આયુર્વેદમાં શતાવરીનો રસાયન ઔષધોમાં સમાવેશ થયો છે. રસાયન ગુણથી આયુષ્ય લંબાય, સ્વાસ્થ્ય સારું રહે. વજન વધે અને હૃષ્ટપુષ્ટ થવાય છે. એક ગ્લાસ દૂધમાં એક એક ચમચી શતાવરી અને સાકર નાંખી, ઊકાળી ઠંડું પાડી સવાર- સાંજ પીવું. આ ઉપચારથી શક્તિ આવે છે. સ્ત્રીઓને પ્રદર મટે છે. શતાવરીનું એક સંસ્કૃત નામ ‘નારાયણી’ છે અને તેના દ્વારા બનાવવામાં આવતાં તેલને ‘નારાયણી તેલ કહેવામાં આવે છે. જે વાયુના રોગોમાં માલિશ માટે વપરાય છે. જકડાઈ ગયેલાં સાંધાઓ પર તેનું માલિશ કરવામાં આવે છે. બજારમાં મળે છે.

આયુર્વેદના ઉત્તમ ઔષધોમાં શતાવરીની ગણતરી થાય છે. શતાવરી બે જાતની થાય છે. 

• મહા શતાવરી
• નાની શતાવરી

મહા શતાવરી ભિલાડથી મુંબઈ સુધીના દરિયાકિનારે વધુ થાય છે. તેના મૂળ અંગૂઠા જેટલા જાડા, રસદાર અને આઠથી દસ ફૂટ લાંબા થાય છે. દવામાં આ મૂળિયા જ વાપરવા જે બજારમાં મળે છે. તે નાનીના મૂળિયા જ હોય છે. નાની શતાવરી રેતાળ જમીનમાં સર્વત્ર થાય છે. જો મોટી શતાવરી મળે તો તેનું જ ચૂર્ણ વાપરવું. જો રક્તસ્રાવી મસા હોય તો સમભાગે બનાવેલું સાકર અને શતાવરીનું ચૂર્ણ સવાર-સાંજ લેવું.

આયુર્વેદિય મતે શતાવરી રસમાં-સ્વાદમાં મધુર અને કડવી છે. બલ્ય એટલે બળ આપનાર, ધાવણ વધારનાર, શુક્રવર્ધક રસાયન, વાજીકરણ એટલે કે મૈથુનશક્તિ વધારનાર, રક્તવિકાર, વાયુ અને પિત્તને હરનાર, રક્તમૂત્રતા, મૂત્રાઘાત, મૂત્રકષ્ટ, મૂત્રાવરોધ મટાડનાર છે. મોટી મહાશતાવરી હ્રદ્ય, મેધ્ય એટલે બુદ્ધિવર્ધક, જઠરાગ્નિ વધારનાર, પૌષ્ટિક, સંગ્રહણી અને મસા-પાઈલ્સ મટાડનાર છે. એક એક ચમચી ગોખરૂ, શાતવરી અને પાઈલ્સનું ચૂર્ણ કરી એક ગ્લાસ પાણીમાં નાખી ઉકાળીને પીવાથી મૂત્રમાર્ગના રોગો મટે છે.

આયુર્વેદનું એક અનુપમ ઔષધ છે ‘શતાવરી’ પેત્તના અનેક રોગોમાં વૈદ્યો આ ઔષધનો ઉપયોગ કરીને યશ અને ધન મેળવે છે. ગ્રીષ્મના આરંભે જમીનમાંથી ફૂટી નીકળતી આ વેલને નાના નાના અસંખ્ય પર્ણો બેસે છે. એટલા માટે જ સંસ્કૃત ભાષામાં તેનું એક નામ છે ‘બહુપત્રા’ શિયાળામાં તેને સુગંધિત ફૂલો અને પછી ફળો આવે છે. ઔષધમાં તેના મૂળનો ઉપયોગ થાય છે. જે ગાંધીને ત્યાં મળે છે. આ મૂળિયાને સ્વચ્છ કરીને તેનું બારીક વસ્ત્રગાળ ચૂર્ણ બનાવી લેવું. આ થયું વૈદ્યોનું માનીતું ‘શતાવરી ચૂર્ણ’. જે અનેક રોગોમાં ઉપયોગી છે.

આયુર્વેદના મહાગ્રંથ ‘અષ્ટાંગ હૃદય’માં મહિર્ષ વાગ્ભટ્ટ લખે છે કે, રતાંધળાપણામાં શતાવરીના કુમળા પાન ગાયના ઘીમાં વધારીને ખાવાથી રતાંધળાપણું દૂર થાય છે. મોઢામાં, હોજરીમાં, આંતરડાંમાં જો ચાંદા પડ્યા હોય તો તેના ઉપચાર માટે શતાવરીદ્યુત અત્યંત હિતાવહ ઔષધ છે. જો મળી શકે તેમ હોય તો તાજી લીલી શતાવરીનો રસ કાઢી બેથી ત્રણ ચમચી જેટલી સાકર નાખી સવાર- સાંજ પીવો અથવા એક ચમચી શતાવરી ચૂર્ણ એટલી જ સાકર સાથે રોજ સવાર-સાંજ લેવું.